Ikonografia XVIII, XIX wiek
Stary Teatr w Krakowie jest jednym z najstarszych publicznych teatrów w Polsce. W 1781 roku Mateusz Witkowski, aktor warszawski, uzyskał od władz miejskich pozwolenie na prowadzenie antrepryzy, czyli przedsiębiorstwa teatralnego. 20 października wystawiono w Pałacu Spiskim pierwszą sztukę, francuską komedię Aleksandra Ferriere’a Trzewiczki morderowe albo Szewcowa niemiecka.
W latach 1787 – 1830 teatr prowadził Jacek Kluszewski, zamożny szlachcic, właściciel wielu krakowskich pałaców, mason, ulubieniec króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początkowo przedstawienia wystawiał w sali teatralnej w Pałacu Spiskim, którego był właścicielem. Po ogłoszeniu przez cesarza Franciszka II konkursu na prowadzenie teatru w Krakowie, Kluszewski kupił w 1797 roku dwie mieszczańskie kamienice przy placu Szczepańskim i przebudował je na teatr. W 1799 roku otworzył scenę w miejscu, którym służy ona Staremu Teatrowi do dnia dzisiejszego. Początkowo przedstawienia wystawiane były w języku niemieckim. Ten rodzaj teatru nie cieszył się u publiczności powodzeniem i stopniowo Kluszewskiemu udało się przekształcić go w teatr polski. Mimo skomplikowanej politycznej sytuacji podczas trwającej 43 lata dyrekcji Kluszewskiego (zależność Krakowa od Austrii po roku 1795, przynależność do Księstwa Warszawskiego po zwycięstwie Napoleona pod Wagram w 1809, uzyskanie statusu wolnego miasta po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku) dyrektor zbudował teatr o charakterze narodowym.
Wyrazem patriotycznej postawy były gościnne występy zespołu Wojciecha Bogusławskiego w Krakowie w 1809 roku. Podczas trzech miesięcy warszawski teatr zagrał 54 przedstawienia. Największym powodzeniem cieszyła się opera Bogusławskiego Krakowiacy i górale.
W 1840 roku dyrekcję sceny krakowskiej objął Tomasz Chełchowski. Antreprener odmłodził zespół, pracował nad zmianą sposobu gry aktorów w kierunku romantycznego realizmu. U Chełchowskiego występowali wybitni artyści: Jan Królikowski, Józef Rychter, Ignacy Chomiński, Józefa Radzyńska.
Romantyczny program w teatrze w pełni zrealizował Hilary Meciszewski (1843-1845), tworząc metodę aktorskiej gry i inscenizacji wiernej historycznej prawdzie. Swoje teatralne doświadczenia opisał w Uwagach o Teatrze Krakowskim, pierwszym w polskim piśmiennictwie traktacie o pracy aktora nad rolą i sztuce prowadzenia teatru.
Następne dwudziestolecie to lata dyrekcji Józefa Mączyńskiego, ponownego kierownictwa Chełchowskiego i Juliusza Pfeiffera, Adama Miłaszewskiego. To czas narodowych powstań, nasilonej germanizacji i stopniowego upadku artystycznej rangi krakowskiej sceny. W tym czasie wystawiono tu po raz pierwszy na polskiej scenie dramaty Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego (fragmenty Dziadów - Senator Nowosiltzoff, czyli śledztwo zbrodni stanu na Litwie, 1848; Mazepa, 1851).
Do odnowienia teatralnego życia w Krakowie przyczynił się Stanisław Koźmian – od 1866 roku kierownik artystyczny teatru, a w latach 1871 – 1885 jego dyrektor, kierownik literacki i reżyser. Koźmian stworzył scenę porównywalną z teatrami europejskimi. Jego reformy w zakresie sztuki aktorskiej i reżyserii – nazwane „szkołą krakowską”, przenoszone przez aktorów na inne polskie sceny, przede wszystkim lwowską i warszawską, wyraźnie unowocześniły XIX-wieczny polski teatr. O sile Starego Teatru decydował wówczas znakomity repertuar (18 premier sztuk Szekspira granych po raz pierwszy w przekładach z oryginału, 9 premier dramatów Słowackiego, 23 komedie Fredry; także Kochanowski, Mickiewicz, Calderon, Beaumarchais, Molier, Musset, Hugo, Schiller, Goethe, Gogol, Tołstoj), interesująca reżyseria i dobra gra zespołowa. W tych warunkach rozwijali swój talent najświetniejsi aktorzy epoki: Helena Modrzejewska, Antonina Hoffmann, Bolesław Ładnowski, Feliks Benda, Bolesław Leszczyński, Gustaw Fiszer, Wincenty Rapacki, Mieczysław Frenkiel i Ludwik Solski. Koźmian pielęgnował w teatrze polską mowę, a tym samym chronił byt narodowy ponad granicami zaborów.
Z reżyserskich lekcji Koźmiana przez 40 lat korzystała Helena Modrzejewska. Jej talent i warsztat teatralny był porównywalny z największymi europejskimi gwiazdami: z Ellen Terry, Sarą Bernhard, Henry Irvingiem, Edwinem Boothem czy Otisem Skinnerem. Występowała z tymi artystami na scenach teatrów amerykańskich i angielskich pod nazwiskiem Modjeska. Od 1956 roku Stary Teatr nosi imię Heleny Modrzejewskiej.
Po rezygnacji ze stanowiska Stanisława Koźmiana kierownictwo teatru objął Jakub Glikson. Jednak otwarcie Teatru Miejskiego przy placu Św. Ducha, 21 października 1893 roku, położyło kres jego dyrekcji i zakończyło XIX-wieczną historię sceny przy pl. Szczepańskim.
Od początku istnienia teatru do roku 1893 wystawiono na scenie przy placu Szczepańskim 3208 tytułów, w tym 995 zagrano po niemiecku, francusku i włosku. Dobór autorów i układ gatunkowy sztuk był porównywalny z programami teatrów europejskich. Największym powodzeniem cieszyła się komedia, szczególnie francuska (40% wystawianego repertuaru), następnie tragedia (30% wystawianych sztuk) i opera ( 30% wystawianych przedstawień).
1. Pałac Spiski. W latach 1781-1798 wystawiano tu przedstawienia w sali teatralnej znajdującej się w pałacu na drugim piętrze. Rysunek Kazimierza Wiśniak z 1985 roku.
2. Afisz do sztuki "Henryk VI na łowach" W. Bogusławskiego z 1807 roku w niemieckim i polskim języku. Kopia.
3. Leontyna z Żuczkowskich Halpertowa w roli Adeli w "Dziesięć lat z życia kobiety" E. Scribe'a i T. Terriera, litografia 1836. W Krakowie wystąpiła gościnnie w 1831 roku.
4. Afisz z przedstawienia "Hamleta" W. Szekspira z 1867 roku. Kopia.
5. Alojzy Żółkowski (Ojciec) jako "Komedia", mal. J. F. Piwarski, 1820.
6. Wojciech Bogusławski jako "Tragedia", mal. J. F. Piwarski, 1820.
7. Helena Modrzejewska, mal. S. Bieńkiewicz, ok. 1883.
8. Domowa suknia Heleny Modrzejewskiej. Lata 80.XIX wieku. Muzeum Starego Teatru.
9. Teresa Palczewska w roli Łucji w "Oblubienicy z Lammermooru"V. Ducange'a. Litografia. Aktorka występowała w Teatrze Krakowskim w latach 1841-1844.
10. Hilary Meciszewski, dyrektor Teatru Krakowskiego w latach 1843-45, fot. litografii.
11. Próba czytana w Starym Teatrze, 1887, rys.
12. Juliusz Pfeiffer, dyrektor Teatru Krakowskiego w latach 1831-38, 1839-40, 1854-63, reżyser, mal. J. Kossak, 1849, kopia.
13. Stanisław Koźmian, reżyser, dyrektor Teatru Krakowskiego 1871-85, kierownik artystyczny od 1866.
14. Antonina Hoffmann (1842-1897), fot. prywatna na porcelanie, wykonana techniką witrochromii.
15. Helena Modrzejewska (1840-1909), fot. prywatna, 1868.
16. Helena Modrzejewska z rodziną, Kraków 1865, fot. Od lewej stoją: przyrodnia siostra Józefa Tomaszewiczowa, przyrodni bracia (trzeci) Adolf Opid, po prawej: Szymon, Józef i Feliks Bendowie, pośrodku stoi Helena Modrzejewska, siedzi matka Józefa Bendowa.
17. Antonina Hoffmann w roli tytułowej ("Odetta" V. Sardou), 1882, fot.
18. Helena Modrzejewska w roli Sary ("Salomon", W. Szymanowski), 1865.
19. Bolesław Leszczyński w roli tytułowej ("Otello" W. Szekspir),1883, fot.
20. Józef Rychter w tytułowej roli w "Śmierci Iwana Groźnego" A.K. Tołstoja, 1874, fot.
21. Feliks Benda (Puławski), Bolesław Ładnowski (Ksiądz Marek) w "Konfederatach barskich" A. Mickiewicza, 1872, fot.