Budynek
Wiek XVIII
Budynek Starego Teatru jest najstarszym zachowanym i czynnym do dzisiaj gmachem teatralnym w Polsce. Przedstawienia teatralne odbywają się w nim od 1 stycznia 1799.
Powstał dzięki Jackowi Kluszewskiemu, który chcąc prowadzić przedsiębiorstwo teatralne przebudował w tym celu dwie własne kamienice, stojące przy zbiegu ulicy Jagiellońskiej i placu Szczepańskiego. Prace powierzył spolonizowanemu Francuzowi, Szczepanowi Humbertowi, pełniącemu obowiązki miejskiego architekta. Tak powstał pierwszy w Krakowie budynek stałego teatru. Utrzymany był w stylu klasycyzmu krakowskiego, od strony placu Szczepańskiego miał fasadę otynkowaną w kolorze zielonym, a główne wejście znajdowało się przy ul. Jagiellońskiej. Budynek przypominał inne ówczesne teatry europejskie, takie jak Royal Astley w Londynie czy Teatro Tonido w Wenecji, zaś wnętrze wzorowane było na wiedeńskim Leopoldstadter Theater. Niestety, poważnymi mankamentami teatru były: zbyt płytka scena i ciasne zaplecze. Oprócz sali teatralnej w nowo przebudowanym gmachu znajdowały się pomieszczenia redutowe, w których urządzano bale i zabawy, co wspomagało budżet teatru.
Wiek XIX
Kiedy w roku 1830 Kluszewski przestał prowadzić teatralne przedsiębiorstwo za wynajem budynku postawił władzom miejskim bardzo wygórowane warunki finansowe. Dlatego też jego następca, Jan Mieroszewski, wraz z zespołem został zmuszony do opuszczenia budynku. Na cele teatru zaadaptował opuszczony kościół Św. Urszuli przy narożniku ul. Św. Marka i Św. Jana. Właśnie wtedy opustoszały gmach przy pl. Szczepańskim zaczęto nazywać „starym teatrem”.
Dopiero po śmierci Kluszewskiego w 1841 roku spadkobiercy odsprzedali budynek miastu. Władze miejskie chciały początkowo wyburzyć odkupiony gmach, ponieważ pojawił się plan budowy nowego teatru, ostatecznie nie został on jednak zrealizowany. Zdecydowano się więc na przebudowę i rozbudowę „starego teatru”. Budynek został wykupiony, a prace projektowe powierzono spółce architektów, Karolowi Kremerowi i Tomaszowi Majewskiemu. Przed architektami stało trudne zadanie, ponieważ bez naruszania murów i przy ograniczonych środkach finansowych trzeba było przekształcić niefunkcjonalne wnętrze teatru. Koniecznością było powiększenie garderób aktorskich, rozbudowa sceny oraz magazynu na dekoracje, poprawienie optyki na widowni, wybudowanie szatni. Jesienią 1841 roku plany zostały zatwierdzone i rozpoczęto prace.
Architekci zmienili wygląd fasad, w formie nawiązując do florenckiego renesansu. Okna pierwszego i drugiego piętra zamknęli półkoliście, a pośrodku wstawili kolumienki. Fasady były identyczne, różniły się tylko długością: dziewięcioosiowa od ul. Jagiellońskiej i siedmioosiowa od pl. Szczepańskiego. Zaprojektowali wysoki dach i umieścili w nim malarnię. Główne wejście pozostało przy ul. Jagiellońskiej. Obok kasy wchodziło się do długiego korytarza, który prowadził do wszystkich pomieszczeń: lóż parterowych, na parter stojący, na schody wiodące na wyższe piętra, do sal redutowych, pomieszczeń dyrekcji oraz za kulisy.
Pozostał zarys dawnej widowni w kształcie prostokąta zamkniętego wycinkiem łuku. Wnętrze miało cztery kondygnacje, wzdłuż trzech kondygnacji salę obiegały loże, na czwartej znajdowała się galeria zwana paradyzem. Na pierwszym piętrze urządzono lożę reprezentacyjną, nazwaną „senatorską”. Podłodze nadano pochyłość. Na parterze przy orkiestrze były miejsca siedzące, dalej stojące. Dopiero od 1860 roku wprowadzono na widowni wszystkie miejsca siedzące.
Wystrój wnętrza miał charakter eklektyczny, przeważała ornamentyka złożona z girland, liści i geometrycznych wzorów w tonacji kamienno-srebrzystej z dodatkiem czerwieni i złota. Plafon zdobiły fantastyczne roślinne dekoracje z portretami Szekspira, Schillera, Mozarta, Goethego, pośrodku wisiał olbrzymi żyrandol o trzydziestu ramionach. Salę oświetlały lampy olejne, dopiero w 1864 roku zastąpione gazowymi. Scenę, nad którą znajdował się zegar, zdobiła kurtyna zaprojektowana przez Carla Wilhelma Gropiusa z Berlina, w kolorze pąsowo-białym ze złoceniami. Projektantem wystroju wnętrza był wiedeński dekorator Aumajer. Widownia mogła pomieścić ok. 900 osób, miała dobrą akustykę, gorzej było z optyką z bocznych lóż i balkonów.
Od ul. Jagiellońskiej mieściły się pomieszczenia redutowe, na parterze była restauracja, sala bilardowa, cukiernia.
1 stycznia 1843 roku, po przebudowie gmachu, zespół teatralny powrócił na pl. Szczepański. W budynku trwał jednak permanentny remont, ciągle coś przerabiano, ulepszano, próbując dostosować gmach do nowych przepisów przeciwpożarowych. W 1882 roku przystawiono do fasad drewniane schody mające ułatwić w razie pożaru ewakuację widzów, ponieważ po tragicznym pożarze Ringtheater w Wiedniu, w grudniu 1881 roku zostały zaostrzone przepisy przeciwpożarowe. To wszystko przyspieszyło podjęcie decyzji władz miejskich o budowie nowego budynku, który niebawem stanął przy pl. Św. Ducha i od 1893 roku przeniosła się tam całkowicie działalność teatralna.
Władze miasta wykupiły budynek „starego teatru” od cesarsko-królewskiego skarbu państwa i postanowiły zrobić tu salę koncertową oraz sale balowo-restauracyjne. W tym celu gmach teatru znowu trzeba było przebudować. Zanim to nastąpiło, budynek był wykorzystywany do różnych celów: w 1897 roku służył za koszary dla powracających z manewrów wojsk austriackich, potem był użytkowany przez Towarzystwo Muzyczne, a w 1900 roku urządzono w nim salę gimnastyczną dla uczniów szkół średnich.
Wiek XX
W latach 1903-1906 budynek został gruntownie przebudowany. Prace projektowe powierzono krakowskim architektom Tadeuszowi Stryjeńskiemu i Franciszkowi Mączyńskiemu. W konstrukcji budowli posłużono się najnowszymi technikami, używając między innymi żelbetonu. Projektanci wprowadzili typową dekorację secesyjną, z płaską, asymetryczną, ekspresyjną ornamentyką, zachowaną do dzisiaj w wystroju zewnętrznym budynku. Współpracował z nimi rzeźbiarz Józef Gardecki. W samej fasadzie uderza różnorodność stylistyczna. Secesja – rozmiłowana w płynności, ruchu i ekspresji – upodobała sobie asymetrię z obecną w niej niedoskonałością. Fasada Starego Teatru jest typowym przykładem tego stylu. Na parterze, po obu stronach narożnika, umieszczono sklepy, główne wejście do budynku nadal pozostało od ul. Jagiellońskiej. Poprzez hall kasowy wchodziło się do dolnego westybulu z szatniami, szerokie schody prowadziły na piętro. Na I piętrze po prawej stronie westybulu znajdowała się Mała Sala, przeznaczona na kameralne koncerty, dzisiaj sala im. H. Modrzejewskiej, wykorzystywana czasem do prezentacji małych form teatralnych. Tutaj m.in. grane były takie spektakle jak: Zbrodnia i kara i Nastasja Filipowna wegług Dostojewskiego czy Powrót Pana Cogito Herberta.
Dekoracją ścian i wnętrza budynku zajęli się artyści zrzeszeni w Towarzystwie Polska Sztuka Stosowana. Każdą salę projektował inny artysta i nadał jej odrębny charakter. Po przebudowie budynek zmienił funkcję, stał się ośrodkiem życia muzycznego (inauguracyjny koncert odbył się 19 lutego 1906 roku), miał także znaczenie reprezentacyjne, odbywały się tu oficjalne rauty i przyjęcia. W sali koncertowej urządzano też spektakle kabaretowe, popisy uczniów Szkoły Dramatycznej K. Gabrielskiego, odbywały się tu występy gościnne. W latach 20., w czasie remontu sceny przy pl. Św. Ducha, w tym budynku odbywały się przedstawienia. W 1929 roku działała tu Scena Kameralna Teatru Miejskiego. Na parterze od pl. Szczepańskiego mieściły się sklepy, a od strony ul. Jagiellońskiej – restauracja.
W czasie okupacji, kolaborujący z Niemcami Adam Święchło uzyskał pozwolenie na urządzanie w budynku przy pl. Szczepańskim polskich przedstawień, które sporadycznie odbywały się do 1942 roku, kiedy to Niemcy postanowili zorganizować tu własny teatr. W latach 1942–1943 przebudowali salę koncertową na teatralną. W 1943 roku Święchło rozpoczął starania o otwarcie stałej sceny dla Polaków. Rok później, uzyskawszy pozwolenie, uruchomił Teatr Powszechny przy ul. Jagiellońskiej. Wojenna przebudowa dokonana przez architektów Bronisława Opalińskiego i Marcina Bukowskiego umożliwiła zaraz po wyzwoleniu wznowienie działalności teatralnej. Inauguracyjne przedstawienie odbyło się 1 kwietnia 1945 roku.
W dawnej sali redutowej dyrektor Jerzy Ronard Bujański uruchomił Małą Scenę (zamkniętą w 1955 roku ze względów bezpieczeństwa). Na III piętrze umieszczono szkołę teatralną – Studio Starego Teatru, które działało do roku 1947. W 1946 roku pomieszczenia sklepowe od strony pl. Szczepańskiego zajął Klub MPiK, a po jego wyprowadzce w 1977 roku uruchomiono tam Scenę Forum. W 1981 roku w dawnych pomieszczeniach sklepowych zorganizowano Muzeum Starego Teatru; jego stała ekspozycja została zamknięta do czasu zakończenia kompleksowej przebudowy, obecnie w tej przestrzeni grane są niektóre przedstawienia Starego Teatru. W piwnicach pod Muzeum w latach 1992-2007 działała kawiarnia Maska.
W powojenną historię budynku wpisał się również niejeden remont. Z końcem lat 70. zamknięto balkon dla publiczności, urządzając tam kabiny akustyczną i elektryczną, jednocześnie zasłaniając płaskorzeźbę Gardeckiego. W 1985 roku do Teatru dołączono następną kamienicę od ul. Jagiellońskiej, w której znajdują się dzisiaj pomieszczenia biurowe, sale prób, archiwum, pracownie krawieckie, magazyny kostiumowe. Od 1983 roku prowadzone były badania konserwatorskie budynku w wyniku których, w połowie lat 90. pojawiła się idea kompleksowej modernizacji i rewaloryzacji gmachu. Projekt wykonawczy został przygotowany w 1998 roku w Studiu Architektonicznym "Archecon" prowadzonym przez prof. Andrzeja Kadłuczkę. Prace budowlane i konserwatorskie zaplanowano na lata 1999–2013. W 1998 roku w pierwotnych pomieszczeniach restauracyjnych, od ul. Jagiellońskiej, otworzono Nową Scenę, przeznaczoną dla realizacji kameralnych spektakli.
Wiek XXI
W ramach rozpoczętej w 1999 roku rewaloryzacji, prowadzonej dzięki wsparciu finansowemu SKOZK, przywrócono wystrój foyer teatru – odnowiony został drewniany strop, odtworzono secesyjny fryz z motywem kaczeńców, wymieniono dębowy parkiet, zrekonstruowano boazerię oraz pylony z lampami witrażowymi. W 2006 roku przywrócono świetność wspaniałej elewacji zaprojektowanej przez Stryjeńskiego i Mączyńskiego, eksponując secesyjny fryz z herbem Krakowa. W 2007 roku zakończyły się prace konserwatorskie w sali im. Heleny Modrzejewskiej, przylegającej do foyer I piętra (dawnej sali balowej), obejmujące wymianę parkietu, odtworzenie fryzu ściennego, boazerii i sztukaterii, konserwację stolarki drzwiowej i okiennej. Odtworzono witrażowe kinkiety i żyrandole, sala umeblowana została w stylu epoki. W 2008 roku wykonano rekonstrukcję foyer I piętra, w 2009 przeprowadzono konserwację westybulu, a w 2010 rozpoczęto renowację Wielkiej Sali. Obecnie goście Starego Teatru mogą podziwiać w całej okazałości wnętrze uznane za perłę secesji krakowskiej.
1. Budynek teatralny Jacka Kluszewskiego zaprojektowany przez Szczepana Humberta. Fasada od placu Szczepańskiego w 1799 roku. Rys. Ł. Kozakiewicz, około 1830 roku.
2. Budynek Teatru Krakowskiego przebudowany według projektu Karola Kremera i Tomasza Majewskiego w 1842 roku. Litografia z 1865 roku. Kopia. Oryginał Biblioteka Jagiellońska w Krakowie.
3. Budynek Starego Teatru przebudowany według projektu Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego w latach 1903-1906. Fot. R. Kornecki.
4. Projekt plafonu na widowni Teatru Krakowskiego zaprojektowany przez Aumajera w 1842 roku. Kopia. Oryginał Archiwum Państwowe w Krakowie.
5. Klatka schodowa Starego Teatru po przebudowie w 1906 roku (po rewaloryzacji w 2005 roku). Fot. R. Kornecki.
6. Sala im. Heleny Modrzejewskiej po przebudowie w 1906 roku (po rewaloryzacji w 2007 roku). Fot. P. Kołodziej.